UDB: Dosja per emigrantet shqiptare ne Itali
E Hene, 01 Gusht 2005
"Korrieri" nis sot botimin e dosjes sekrete te UDB-se, sherbimit sekret jugosllav, ne vitet 1944-1953. Ne kete dosje jane perfshire te dhena te hollesishme per grupet shqiptare qe vepronin ne Itali, Greqi, Austri, Gjermani, France, Angli, Turqi, Siri, Liban, Egjipt, SHBA, Kanada, Australi, Zelande e Re dhe Brazil. Dosja e UDB-se e pershkruan emigracionin shqiptar se mori nje karakter politik, kryesisht gjate Luftes se Pare Boterore, posacerisht me daljen ne skene te vellezerve Frasheri, Ismail Qemal Vlores, Mihal Gramenos, Cerciz Topullit dhe te trimave te tjere te kombit shqiptar, qe luftuan kunder pushtuesve te huaj. "Edhe gjate kohes se sundimit te Zogut, nga viti 1924, nga viti 1924, shqiptaret e vazhduan luften politike jashte shtetit kunder Zogut", vijon raporti i sherbimit sekret jugosllav. Aty thuhet se Fan Noli, kryetar i atehershem i qeverise shqiptare, u arratis se bashku me miqte e tij, fillimisht ne Austri dhe me vone ne Shtetet e Bashkuara, ku u vendos ne Boston.
UBD pershkruan se kur ne vitin 1939, Italia fashiste pushtoi Shqiperine, mbreti Zog me ithtaret e vet, u vendos ne Kajro, ku formoi shtabin e grupit te tij monarkist "Legaliteti". Ndersa, ne kohen e clirimit te plote te Shqiperise nga pushtuesit e huaj, ne fun te vitit 1944, rreth 4 mije shqiptare, qe i iken Ushtrise Clirimtare Popullore te Shqiperise, u arratisen se bashku me trupat okupuese gjermane ne Itali, Austri dhe Gjermani. Nder ta, sipas UDB-se, ishin disa nga lideret shqiptare - bashkepunetore te okupatorit, bashke me ithtaret e tyre, si nepunesit e mesem dhe te ulet te aparatit te okupatorit. Shumica e tyre iku, nepermjet Dalmacise, ne Austri, nga autoritetet perendimore i transferuan ne kampet ne Itali. Nje numer i vogel iku ne Itali nepermjet detit. Pjesa me e madhe e tyre u vendos ne Rome, Bari, Napoli, etj, qytete keto qe kishin ne afersi kampe per pranimin e refugjateve te ardhur nga vendet e Evropes Lindore.
Emigracioni ne Itali ne periudhen mes dy lufterave boterore
Ne dallim nga emigracioni i pare shqiptar, i cili pothuajse eshte italianizuar, emigracioni shqiptar i pas Luftes se Pare Boterore dallohet per luften e vet politike, posacerisht pas ikjes se Fan Nolit dhe ardhjes ne pushtet te mbretit Zog. Emigracioni shqiptar ne Itali ishte politikisht shume i trazuar. Por sidoqofte, ne do te perqendrohemi ne veprimtarine e asaj pjese te emigracionit te atehershem, i cili zhvillonte qe nga Italia veprimtari kunder sundimit te mbretit Zog, pavaresisht nga disponimi proitalian qe kishte vete Zogu.
Emigracioni shqiptar ne Itali perbehej nga rryma te shumta politike, qe s'arrinin dot te koordinonin veprimtarine e tyre. Secila, sipas menyres se vete, punonte kunder Zogut, por pa arritur te zhduknin dot mospajtimet, te cilat shkonin shpesh deri ne qerim te hapur hesapesh. Keshtu, ne Brindizi iu be atentat kolonel Shefqet Korces. Shefqeti qe ishte kundershtar i Zogut, gezonte simpati te madhe te ushtria shqiptare. Ne kete rast emigrantet shqiptare fajesuan qeverine italiane qe s'kishte bere hetimet e duhura, njelloj si dhe ne rastin e vrasjes se Luigj Gurakuqit, ish-ministrit te Financave ne qeverine e Fan Nolit, nga Ubaldo Stambolla. Ne kete afere ishte perfshire edhe konsulli shqiptar ne Bari, Sereqi. Te gjitha keto rrethana lidhen me lojen e dyfishte qe bente qeveria e atehershme italiane, e cila nderkohe qe e kishte Zogun pothuajse nen kontroll, vazhdonte ta mbante emigracionin antizogist si nje garniture rezerve, per ta mbajtur Zogun vazhdimisht nen presion.
Emigrantet shqiptare si Tekali, Qazim Koculi dhe Shefqet Korca (para se te vritej), zhvillonin ne Brindizi nje lufte te hapur kunder Bankes se atehershme Kombetare Shqiptare, e cila aso kohe perbente nje nder mjetet me te rendesishme te penetrimit italian ne Shqiperi. Nder emrat me te rendesishem te emigranteve shqiptare ne Itali duhet permendur Koco Tase, i cili mbante lidhjet me emigrantet shqiptare ne Greqi, posacerisht me vorioepiriotet. Atehere flitej se Tase pretendonte postin e kryetarit te organizates se tyre. Pas Tases, vend te rendesishem ne jeten politike zuri Ali Kelcyra, i cili ne ate kohe qendronte ne Greqi dhe udhetonte shpesh ne Athine, si dhe ne ishullin e Korfuzit. Ai ka qene shume aktiv dhe u mor sidomos me ceshtjen e sjelljes ne Shqiperi te princit turk Omer Faruk, gje qe do te mbeshtetej nga pothuajse gjithe nacionalistet e Shqiperise, duke bere kesisoj te mundur rrezimin e regjimit te Zogut dhe clirimin nga ndikimi italian. Ne Itali, gjithashtu, ka qendruar Myftar Libohova, minister ne qeverine e Fan Nolit. Ai ka qene i lidhur ngushte me italianet.
Zogu, ne menyra te ndryshme, provoi te pajtohej me emigrantet, posacerisht me ata ne Itali. Ai i ftoi ata shume here qe te ktheheshin ne vend, duke u premtuar se s'do t'u ndodhe asgje. Mirepo, emigrantet nuk kishin besim tek Zogu, ngaqe ai kishte vrare shume atdhetare dhe gjykonin, se as qeveria e as senati nuk qene ne gjendje t'u garantonin jeten. Nderkohe Zogu punoi me te gjitha forcat per shkaterrimin e emigracionit. Si per pajtimin me emigracionin, ashtu dhe per shkaterrimin e tij, punuan njerez me ndikim te madh, nen udheheqjen e vete Zogut. Ne kete drejtim kane punuar Eshref Beg Frasheri, Bajram Fevziu, etj.
Miku i Zogut, Mehmet Bej Konica, u caktua ne ate kohe ambasador ne Rome. Me rastin e nje udhetimi qe beri ne Bari dhe Brindizi, ai zhvilloi takime me emigrantet, duke u perpjekur t'i pajtonte me Zogun. Ne keto bisedime nuk u lejua te merrnin pjese Mustafa Kruja dhe Qazim Koculi. Pas ketij takimi, nje numer i vogel emigrantesh u kthyen ne Shqiperi, nder ta Qazim Kokoshi (i cili e kishte marre ftesen e Zogut nepermjet te vellait, Asan Kokoshit, i cili kishte patur nje takim me Zogun, se bashku me disa njerez me reputacion nga Vlora). Zogu kembengulte qe te gjithe emigrantet te ktheheshin, ndersa atyre qe nuk deshironin te ktheheshin, u premtonte t'u lidhte ndihme te perhershme mujore, me kusht qe se paku te largoheshin nga Italia. Qeveria italiane mori masa per te penguar keto plane te Zogut. Nje numer i konsiderueshem emigrantesh u plagosen. Ne Bari u plagosen disa nga rrethinat e Gjirokastres. Ne Sarande u burgos Islam Bej Prishtina, Kryetar i Komunes se Kelcyres, xhaxhai i Ali Kelcyres se njohur, me tej Starova, ish-prefekt i Pogradecit, ish-deputeti popullor, Koprencka, ish-nenkoloneli Hysni Lepenica, si dhe Beqir Syla, etj. Keto burgosje nxiten madje dhe nje debat ne Parlamentin italian, ku disa deputete italiane kerkuan ne interpelance ministrin e Puneve te Jashtme. Qeveria italiane e informoi Parlamentin se burgosjet ishin bere per arsye te sigurise me "karakter lokal".
Emigracioni shqiptar ne Itali ka luajtur nje rol te konsiderueshem dhe ne kryengritjen qe shpertheu kunder Zogut me 20 nentor 1926, ne rrethinat e Shkodres. Kryengritjen e udhehoqi nje fare Don Lovra Gjaka. Emigrantet ne Itali, edhe pse e gjykonin kete kryengritje te parakohshme, kur ajo shpertheu, nga Zara dhe Brindizi, premtuan se do ta ndihmonin. Ne kete kryengritje moren pjese disa emigrante, qe erdhen nga Italia me anijen "Molfeta". Edhe pse Zogu arriti ta thyente aksionin e Don Lovra Gjakes dhe te tjereve, te cilet nxiten kryengritjen ne fiset e Pukes dhe te Mirdites dhe bene luftime te ashpra per Shkodren, emigrantet ne Itali vazhduan t'u dergonin ndihme dhe perkrahje kryengritesve.
Ne ditet e para te dhjetorit te vitit 1926 u hetua njefare veprimtarie e emigracionit ne ishullin Korfuz, me siguri nen ndikimin e kryengritjes qe permendem. Udheheqesi i emigracionit shqiptar ne Korfuz ishte Xhavit Leskoviku. U vendosen lidhjet mes ketij emigracioni dhe atij ne Itali. Qeveria e Zogut mori masa sigurie, duke i lene ne dore te lire komandes se xhandarmerise se Zones Jugore, te komanduar Hysni Dema. Xhandarmeria mori perforcime, nderkaq pushteti rekuizoi kamione per nevoja te veta. Ne ate sektor pati dhe burgosje masive.
Qeveria e SKA-se (Serbi-Kroaci-Sllovenise) dhe ish-sherbimi informativ jugosllav treguan interesim te madh per emigracionin shqiptar, vecanerisht per ate te Italise. Konsulli i atehershem jugosllav ne Bari (1926) mori 4.000 monedha ari per te ndihmuar emigracionin shqiptar. Ne ate kohe agjentet jugosllave filluan nje propagande te rrepte per t'i bindur emigrantet shqiptare te pranonin ndihmen mujore qe u ofronte Beogradi, per t'i lidhur pas vetes.
Ne kete propagande u dallua ne Itali vecanerisht dr. Anton Sededini, qe vepronte sipas porosise se marre nga ministri fuqiplote jugosllav ne Rome, Baluxhiq. Rrethanat jashtezakonisht te veshtira qe ekzistonin ne Shqiperi pas Luftes se Pare Boterore, tatimet dhe taksat e medha, korrupsioni, arbitrariteti i xhandarmerise, varesia ekonomike e vendit per shkak te financave te paorganizuara, luksi i Zogut, etj. e cuan vendin ne vartesi te plote nga fuqite e huaja, sidomos nga Italia. E gjithe kjo ishte ne dobi te emigracionit politik jashte shtetit, i cili zhvillonte aktivitet te plote, megjithe ndonje sukses te Zogut dhe "pajtimin" e njerezve te vecante me te.
Emigracioni ne Itali pas Luftes se Dyte Boterore
Penetrimi italian ne Shqiperi, pas Luftes se Dyte Boterore, u krye nepermjet te gjitha poreve te jetes politike, ekonomike dhe publike, prandaj si pasoje, nje numer i konsiderueshem njerezish u lidhen politikisht apo ekonomikisht me Italine, shume shqiptare studiuan ne shkollat e mesme dhe te larta italiane, apo ne akademi ushtarake.
E gjithe kjo kushtezoi, ne caste te ndryshme politike, emigrimin e nje numri te konsiderueshem njerezish ne Itali. Kjo mori permasa te medha sidomos pas kapitullimit te Italise ne Luften e Dyte Boterore, apo pas perfundimit te luftes. Ne periudhen 1943-1945, ne Itali emigori nje numer i madh shqiptaresh, shumica bashkepunetore te italianeve dhe kundershtare te Levizjes Clirimtare Popullore te Shqiperise.
Emigrantet shqiptare ne vitet e para pas Luftes se Dyte Boterore jetuan neper kampet e ngritura nga IRO, ne Itali; numri me i madh i tyre ishte ne kampin "Reggio Emilia".
Anglo-Amerikanet i lane te lire nje pjese te emigranteve, nder te cilet dhe 80 funksionare te larte gjate kohes se pushtimit, te shpallur kriminele lufte. Tani emigrantet shqiptare jetojne kryesisht ne keto qytete:
Ne Rome, jetojne kryesisht njerez me reputacion dhe udheheqes te partive dhe te rrymave politike ne emigracion. Mund te thuhet pa frike se pjesa me e madhe e emigracionit politik shqiptar eshte perqendruar ne Rome.
Ne Bari, krahas nje pjese te vogel emigrantesh, jetojne shqiptare te tjere - afariste, tregtare, te cilat kane me siguri nje fare kapitali, ose para qe i kane marre me vete kur kane emigruar. Ne Napoli, ne kampet dhe qendrat e pranimit perreth tij, vazhdojne te qendrojne nje numer i konsiderueshem emigrantesh, te cilet nuk jane transferuar ende ne shtete te tjera, por as nuk jane liruar, ngaqe nuk kane kushtet e mjaftueshme per te siguruar ekzistencen. Ne Firence dhe Milano jetojne kryesisht studente, qe vazhdojne aty studimet, por dhe nje numer i vogel tregtaresh, te cilet materialisht qendrojne bukur mire.
Tani ne Itali jetojne rreth 200-300 emigrante shqiptare, nderkohe qe numri i tyre me pare ka qene rreth 800, duke llogaritur vec te ikurve gjate okupacionit, apo pas clirimit te Shqiperise, dhe ata qe u ndodhen aty pas kapitullimit te Italise, si studente apo tregtare.
Te gjithe emigrantet shqiptare ne Itali, me perjashtim te nje numri te vogel, bejne jete mjaft te veshtire. Nje pjese te emigranteve i ka ndihmuar IRO-ja, pjesen tjeter e ndihmuan tregtaret, qe kane punetorite dhe ndermarrjet e tyre, por pjesa me e madhe e emigracionit eshte lene ne meshire te fatit. Ky cast ka qene vendimtar ne pjesen dhe ekzistencen e shqiptareve ne Itali, kjo eshte dhe arsyeja perse pjesa me e madhe e tyre ka shkuar ne SHBA, Australi dhe ne vendet e Lindjes se Mesme. Ne SHBA dhe ne Australi shkuan me se shumti ortodokset, nderkaq nje pjese e vogel e muslymaneve shkoi ne vendet arabe. Jetojne mire vetem udheheqesit e Komitetit "Shqiperia e Lire". Por dhe mjaft emigrante me reputacion gjenden ne nje pozite te veshtire. Plaku Gjon Marka Gjoni me te birin bejne jete mjaft te veshtire, jetojne ne nje banese krejt te papershtatshme, vishen keq, pine duhanin me te keq, jetojne pra, duke u mbajtur vetem nga miqte. Kole Bibe Mirakaj deri para pak kohesh jetonte me lemoshat e nje manastiri. Para disa muajsh u largua qe aty dhe kerkoi qe ta punesonin ne nje magazine, qe ende nuk eshte perfunduar. Ai jeton ne varferine me te madhe nder gjithe anetaret e Bllokut. Bejne jete te mire vetem Ismail Verlaci, ne saje te pasurise qe solli me vete i ati ne Itali, si dhe Ernest Koliqi, ne saje te punes qe ka.
Qeveria italiane deri tani s'ka bere asgje per te ndihmuar emigracionin shqiptar, madje s'ka zgjidhur as punesimin e tyre, sepse ne Itali nuk ka pune per emigrantet. Deri ne shformimin e saj, IRO-ja i ndihmoi emigracionit shqiptar, duke e vendosur neper kampe, nderkaq pas shformimit te saj emigracioni mbeti rrugeve, pa kurrfare kujdesi, prandaj dhe u shtrengua te shperngulej ne vende te tjera.
Mirepo, organet e Qeverise italiane edhe me tej vazhdojne te interesohen gjallerisht per emigracionin shqiptar. Shumica e liderve shqiptare qe kishin qene te lidhur me Italine, vazhdojne edhe tani te mbajne kontakte te vazhdueshme me disa funksionare italiane. Disa prej tyre jane ne kontakt te vazhdueshem me disa funksionare italiane. Disa prej tyre jane ne kontakt me pallatin "Chiggi" (Qeveria italiane, shen.red.). Keshtu, para jo shume kohe, ne pallatin Kixhi u priten Sait Kryeziu, Ekrem Telhaj dhe Atlan Koci. Sivjet keto lidhje jane perforcuar edhe me, cka mund ta lidhim me marredheniet e shtetit tone me Italiane.
Italianet nuk mund te pajtohen me ata qe ne te kaluaren kane qene kundershtare te italianeve, apo qe mbeten te tille. Keshtu ne muajin prill 1952 u zhvillua procesi kunder emigrantit shqiptar Xhelal Staravecka, i akuzuar per vrasjen gjate kohes se luftes te 100 karabiniereve italiane, si dhe te kolonel Gamucci-t. Xhelal Staravecka ka kryer Akademine Ushtarake ne Tirane gjate kohes se Zogut dhe ka qene oficer i ushtrise shqiptare. Me 1941 ka qene anetar i PKSH-se, mirepo duke e ndjere veten te menjanuar, doli nga kjo parti dhe me pas u emerua komandant i xhandarmerise ne Tirane.
Ne Itali veprojne disa parti dhe grupe politike te emigracionit shqiptar. Me i rendesishmi nder to eshte Komiteti Kombetar "Shqiperia e Lire", i formuar ne gusht te vitit 1949, me nismen e anglo-amerikaneve; pastaj Blloku Kombetar Indipendent, i formuar me 1946 me ndihmen e italianeve dhe te Vatikanit.
Blloku Kombetar "Shqiperia e Lire", te cilin e perkrahin amerikanet, zhvillon veprimtari zbulimi ndaj Shqiperise, duke hedhur aty grupet e tyre ndermjet ajrit dhe detit. Veprimtaria e tyre e zbulimit ne Shqiperi verehet sidomos duke nisur qe nga viti 1949. Deri tani kane hedhur nje numer te madh grupesh, nga te cilat nje pjese eshte likuiduar sakaq nga ShSSh-ja (Sherbimi i Sigurimit te Shtetit), nderkaq pjesa tjeter ka arritur te veproje ne terren derisa kane qene te detyruar te emigrojne ne Jugosllavi, apo Greqi. Per kete qellim udheheqesit shqiptare ne emigrim gjate viteve 1940-1950 kane mbledhur vullnetare, te cilet deshirojne te mbeten ne Itali per t'u derguar kur e lyp nevoja per ne Shqiperi. Me aktivi ne kete propagande ka qene ish-majori i Zogut, Hyseni, i cili eshte nen mbikqyrjen e italianeve. Perfaqesuesit e partive politike shqiptare ne Rome gjate vitit 1950 bene vizita ne kampet e emigranteve ne Itali, me qellim per te rekrutuar njerez nga emigracioni ne partite e tyre. Perfaqesuesit e Ballit Agrar: Sait Kryeziu, Eqerem Telkaj dhe Shani Ferizaj, vizituan kampin ne afersi te Barit dhe kampin Santa Faro.
Edhe monarkistet derguan delegacionin e tyre: Hasan Kupi, profesor Gaqo Gogo dhe kapiten Xhemal Laci, vizituan kampet Santa Faro, Bagnoli dhe Pegani.
Vatikani tregon mjaft interesim per emigracionin shqiptar. Tashme kemi theksuar se Vatikani i ndihmon Bllokut. Autoritetet e Vatikanit u angazhuan qe ne ditet e para te pasluftes per te organizuar ndihmen per emigrantet shqiptare, posacerisht per katoliket. Pas perfundimit te luftes, qeveria shqiptare kerkoi ekstradimin e shume emigranteve, gje qe shkaktoi panik mes tyre. Ne kete situate lideret shqiptare ne Itali mbajten nje mbledhje, ku vendosen te dergonin nje delegacion ne Vatikan, per te nderhyre tek Papa qe shqiptaret te mos u ekstradoheshin enveristeve. Delegacioni perbehej nga Kol Bibe Marikaj, ish-minister i Partise fashiste gjate kohes se pushtimit, profesor Vasil Andoni, ish-sekretar i Ballit Kombetar, Xhafer Deva kryeminister ne Shqiperi gjate kohes se pushtimit dhe Zef Pali, profesor nga Shkodra. Delegacionin e priti pater Valentini, i cili ishte vikar prane Papes. Ai u premtoi se do te nderhynte personalisht tek Papa qe anglo-amerikanet mos i dorezonin emigrantet shqiptare, duhet te mbanin nje qendrim korrekt ndaj anglo-amerikaneve, duke iu bindur urdherave te tyre. "Ata, - tha ne vazhdim Valentini, - duhet qe te prezantohen tek anglezet dhe amerikanet si nje parti e forte politike, qe do te ishte nje faktor i fuqishem per rrezimin e regjimit ne Shqiperi".
Bisedimet e ketij delegacioni me pater Valentinin, u transmetuan menjehere neper kampe, ku ngjallen diskutime dhe nje propagande te madhe per aktivizimin e emigracionit shqiptar ne Perendim. Shqiptaret me reputacion bene perpjekje per aktivizimin dhe bashkimin e tere emigracionit, cka do te krijonte kushtet per nje trajtim me te mire te tyre nga anglo-amerikanet, Vatikani dhe qeveria e Romes. Ata vendosen lidhjet me oficeret angleze, qe gjate kohes se luftes kishin qene ne Shqiperi dhe qe e njihnin ceshtjen shqiptare.
KORRIERI.
Krijoni Kontakt